Γλωσσικός Αυτοματισμός

Της Σταματίνας Τσιμοπούλου         

      Κοινό τόπο για την εποχή μας αποτελεί το ιδεολόγημα περί γλωσσικής πενίας, το οποίο στο συμφραζόμενο συνυφαίνεται με την επαύξηση των ωρών διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών, τη μελέτη της ετυμολογικής προέλευσης του σύγχρονου λεξιλογίου καθώς και την εμβάθυνση στους γραμματικούς και σύνθετους συντακτικούς κανόνες με απώτερο σκοπό την διεύρυνση του γλωσσικού φάσματος των ατόμων και την διασφάλιση της γλωσσικής ποικιλότητας. Παρόλο που οι γλωσσολόγοι έχουν πολλάκις υπογραμμίσει ότι η ενασχόληση με τα αρχαία ελληνικά δεν συνιστά την αναγκαία συνθήκη για την εκμάθηση της νέας ελληνικής γλώσσας και παρά το ότι οι παραπάνω διακηρύξεις φαίνεται να παραγνωρίζουν την διαλεκτική σχέση γλώσσας και κοινωνίας καθώς και τη δυναμική που ενέχει αυτή η σχέση όσον αφορά την εξέλιξη και την αναμόρφωση της γλώσσας, ώστε να ανταποκρίνεται σε νέες πραγματικότητες και ανάγκες, κρούεται επιτακτικά ο κώδων του κινδύνου για τη σύγχρονη αυτή γλωσσική απειλή. Η ευθύνη, λοιπόν, μετατοπίζεται στο εκπαιδευτικό σύστημα και στην διάρθρωση και το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων με αποτέλεσμα να ακούμε συχνά να ευαγγελίζονται μεταρρυθμίσεις που θα καταπολεμήσουν τον κίνδυνο ώστε να παραμείνει ανέπαφη η γλώσσα. 

        Ο πραγματικός όμως κίνδυνος βρίσκεται αλλού και έγκειται στην αυτοματοποίηση της γλώσσας που παρατηρείται τόσο στα πλαίσια του σχολείου όσο και ευρύτερα στην κοινωνία. Όσο η επικοινωνία εκπίπτει, τόσο ατροφεί η παραγωγή του λόγου. Όταν συνεπώς η καθημερινή ομιλία περιχαρακώνεται σε ένα αυστηρά καθορισμένο και επαναλαμβανόμενο σενάριο (είτε στον σχολικό είτε στον εργασιακό χώρο) τότε η γλωσσική ανάπτυξη φθίνει. Η υιοθέτηση καθ’ ολοκληρίαν δομιστικών προσεγγίσεων στη διδασκαλία της γλώσσας στο επίπεδο του σχολείου μάλλον θα υποδαυλίσει το φαινόμενο παρά θα το διορθώσει, λόγω του στείρου χαρακτήρα αλλά και της παράβλεψης της καλλιέργειας της επικοινωνιακής διάστασης του λόγου. 

        Όταν η καθημερινότητα των ατόμων δεν διαμορφώνει τις

κατάλληλες περιστάσεις και τα απαραίτητα πλαίσια για πολυεπίπεδη και λειτουργική χρήση διαφορετικών ειδών λόγου τότε περιστέλλεται η γλωσσική εξέλιξη. Διότι η γλώσσα όταν χρησιμοποιείται και παράγεται μηχανιστικά και όταν δεν παρουσιάζεται σε πολλαπλές εκφάνσεις δεν ανανεώνεται, δεν συνδιαμορφώνεται από τα άτομα σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, αλλά απλώς περιορίζεται, σμικρύνεται το πεδίο ευρύτητας της και εκφράζει πεπερασμένες κοινωνικές αναπαραστάσεις. 

        Καταληκτικά, λοιπόν, ελλοχεύουν πολύ σημαντικότεροι κίνδυνοι από τον γλωσσικό αυτοματισμό αν αναλογιστούμε πώς η διαδικασία αυτή επηρεάζει την ανθρώπινη σκέψη. Σε τέτοιες περιπτώσεις η νόηση ακολουθεί ανάλογη πορεία. Εγκλωβίζεται το πνεύμα, αφοπλίζεται η σκέψη και παθητικοποιείται το άτομο. Καταστέλλονται οι νοητικές διεργασίες και αυτοματοποιείται η σκέψη. Ως αποτέλεσμα, αποδυναμώνεται η λογική ικανότητα των ανθρώπων και αφοπλίζεται η κριτική τους με κίνδυνο να μετατραπούν τα άτομα σε ασυνείδητες μάζες, έρμαια της κοινωνικής χειραγώγησης με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την πορεία του κόσμου που τους περιβάλλει.